فضای اجتماعیِ شهر کرمانشاه در دوره قاجار

مقاله حاضر سعی می‌کند تا سازوکار تولید فضای اجتماعی در شهر کهن کرمانشاه را روشن سازد. از این روی نظریه ”تولید فضا“ هانری لوفبور را به عنوان چارچوب نظری انتخاب و داده‌ها را براساس فنون بررسی اسناد و مشاهده جمع‌آوری و تحلیل می‌کند. در شیوه تولید پیشاسرمایه­‌داری قرن نوزدهم میلادی حیات شهری وابسته به مازاد اقتصادی روستا است و این مازاد به اندازه‌ای نیست که امکان جابه‌جایی جمعیت و تغییر فضا را ممکن سازد. شکل‌گیری فضای اجتماعی این شهر متاثر از سه‌گانه لوفبور به شرح زیر است: الف) بازنمایی فضایِ شهر کهن مبتنی بر کیهان‌شناسی سلسله‌مراتبی اسلامی است که در راس آن پروردگار عالم قرار دارد. نمود بیرونی این امر کالبد فیزیکی شهر اسلامی است که در آن مسجد جامع به عنوان مرکز تلقی می‌شد. ب) فضای بازنمایی یا فضای زیسته در سه حیطه قابل بررسی است: 1ـ تمایز میان مسلمانان و غیرمسلمانان که خود را به صورت فاصله فیزیکی و فاصله اجتماعی نشان می‌داد. 2ـ تفکیک جنسی و یا ”محرمیت“ که از طریق معماری سنتی و کالبد محله‌ها اعمال و سبب شکل‌گیری فضاهای عمومی و خصوصی می‌شد. 3ـ تمرکززدایی از شهر و استقلال محله‌ها که هم از طریق معماری و هم به کمک فتیان و پهلوانان حفظ می­‌گردید. ج) عمل فضایی درون شهر که در شبکه‌ها، معابر، بازار، مساجد و تکایا و عمل فضایی بیرون شهر که در قهوه‌خانه­‌ها، گورستان‌ها، مکان‌های مقدس و فضایِ باز خارج از شهر صورت می‌گرفت.